لطفاً بیاییم سکوت کنیم و از دیدن تئاتر لذت ببریم!

امین خرمی*: آیین «زار» میان مردمان خون‌گرم و دوست‌داشتنی جنوب کشورمان یکی از پُربسامدترین آیین‌ها در انتخاب هنرمندان آثار دراماتیک برای نگارش نمایشنامه‌هایی خوش‌نام و استخوان‌دار جهت تولید و ارائه به مخاطبان شناخته می‌شود. آیینی که ریشه‌های آن به هزاره‌های دور تاریخ تمدن مردمان جنوب کشورمان می‌رسد و ماهیت شکلی آن در پس ارتباط با دریا شکل‌گرفته است. دریایی که به اعتقاد آن‌ها همان‌گونه که بخشنده است به همان میزان نیز قهار است و آن‌چنان‌که گاه می‌دهد گاه می‌ستاند!

اما روایت نمایش «ننه زار» شاهین سلطانی در مقام کارگردان و قلم شهرام سلطانی و ابوالفضل بلغندر قرار نیست به حضور «جن» و حلول «آل»که از آن با نام «باد» نیز یاد می‌شود؛ در جسم فردی و میزبانی آن جسم از آن روح خبیث بپردازد. بلکه این‌بار «زار» را در قالب نگاهی وسیع‌تر و در سایه روایت «سلیم» و «طریق» دو برادر و مادری که پس‌از از دست دادن شوهرش در آب‌های خلیج‌فارس در راستای همان فلسفه قهاربودن و گیرنده بودن دریا؛ روایتی بسیار درخشان در حوزه نگارش اثریدراماتیک در معنای مطلق و ناب آن به شمار می‌رود.

دو برادری که تلاش می‌کنند تا پابه‌پا و دوشادوش یکدیگر مشکلات زندگی را سپری کرده؛ هم برای سعادت زندگی خود گام بردارند و هم رضایت مادر را به شکل توأمان با خود به ‌همراه داشته باشند و درعین‌حال با سختی‌ها،مصائب و تلخی‌های دریا و محیط اجتماعی پیرامون‌شان نیز بجنگند.

«طریق» که برادر کوچک‌تر «سلیم» است عاشق شده و بنابر رسم و سنت مردمان جنوب که ابتدا باید برادر بزرگ‌تر به خانه بخت رود و سپس برادر کوچک‌تر؛ شرط ادب را رعایت کرده و مسئله را با مادر در میان می‌گذارد.مادر برای رفع این مشکل پا به میان می‌گذارد و در آستانه خواستگاری؛«طریق» ناگهان گم می‌شود.

ایام، ایام سال‌های دفاع مقدس است؛ «سلیم» در فراق برادرش که در دریا به‌واسطه حمله نیروهای بعث و شلیک به قایق آن‌ها که دو گلوله به گلوی «طریق» اصابت کرده؛ سخت دچار بحران و عذاب وجدان شده؛ ابتدا در مقام دلگرم کردن مادر در پس دلواپسی‌هایش از نبود «طریق» گام برمی‌دارد؛ اما هرچه دقایق؛ ساعت‌ها و روزها جلو می‌روند عذاب وجدان «سلیم» سایه‌اش سنگین و سنگین‌تر و حسی جنون‌آمیز و مالیخولیایی به او دست می‌دهد.

درنهایت پیش مادر اعتراف می‌کند که بعد از حمله‌ قایق‌های نیروهای بعث،شلیک به قایق آن‌ها و گلوله خوردن «طریق» به‌سبب آنکه قایق بعثی‌ها برای مطمئن شدن از کشتن این دو صیاد به سمت آن‌ها بازمی‌گردند؛ او دهان و بینی «طریق» را که در حال فریادزدن از شدت درد و خون‌ریزی است می‌گیرد و بعد از رد شدن قایق بعثی‌ها، متوجه می‌شود که برادرش را ازدست‌داده؛ حال او می‌ماند و این فکر که آیا او برادرش را خفه کرده و اجازه تنفس به او نداده و یا گلوله‌ها کار خودشان را کرده‌اند؟!

مخاطب در هر آیینه از نمایش «ننه زار»؛ لحظه‌به‌لحظه؛ ثانیه به ثانیه و دل به دل با نبض تپنده این اثر که با انتخاب کارگردانی مینی‌مال در حوزه میزانسن؛ طراحی صحنه و انتخاب بازی‌های حسی از سوی کارگردان به‌درستی در نشان‌دادن عمیق‌ترین لحظات احساسی در قالب همدلی سه بازیگر، «ننه زار» به نقطه اوج غلیان احساس و همذات‌پنداری می‌رسد؛ شاهد این مدعا را می‌توان بر گونه‌های تَر شده مخاطبان و گاه شنیدن صدای هق‌هق آن‌ها در همراهی با این نمایش 40‌دقیقه‌ای احساس کرد.

مؤلفه دیگر که یکی از چشم‌اسفندیارهای حوزه تولید آثار نمایشی در کشورمان به شمار می‌رود؛ انتخاب قهرمان‌هایی جز قهرمان‌های انسانی در آثار تئاتری است. این‌بار شاهین سلطانی در مقام طراح و کارگردان نمایش «ننه زار» شاید بیش‌از آنکه تأکید خود را بر «سلیم»؛ «طریق» و مادرشان برای روایت قهرمان بگذارد؛ موسیقی جذاب مردمان جنوب کشور را با ساز حماسی دمام؛ همدلی حزن‌انگیز سنج در کنار تلفیق آن با ساز گیتار به‌عنوان سازی غربی اما با بهره‌بردن از ملودی‌های این ساز مبتنی بر ملودی‌های جنوب کشورمان در مقام قهرمان به مخاطب معرفی می‌کند.

موسیقی‌ای که فقط پرکننده فضای صحنه یا پوشاننده خلأهای کارگردانی مثل بسیاری از آثار تئاتری کشورمان نیست! سیک موسیقی که تعلیق ایجاد می‌کند و برای تم هر صحنه از خشم؛ شادی؛ کینه؛ نفرت؛ عشق؛مهربانی و نظایری ازاین‌دست پیش ‌از وقوع آن صحنه در پس پشت دیالوگ‌های بازیگران؛ بانوای نُت‌های خود این حس را در مخاطب ایجاد می‌کند. درست زمانی که این حس با دیالوگ‌ها همراه می‌شود در مقام و ثمره این نگرش هدفمند و دقیق، غایت و نهایت همذات‌پنداری را در مخاطب با خود به‌همراه دارد.

«ننه زار» در طراحی صحنه نیز حرف‌های فراوانی در بازتاب تفکر اصولی مبانی طراحی مینی‌مال را با خود به همراه دارد. انتخاب دقیق نایلون برای القاء چارچوب فضای خانه و بعد درهم کشیدن این نایلون‌ها به یکدیگر با حرکات دقیق بازیگر که آن را تبدیل به موج‌های دریا و غرق شدن «طریق»و شنا کردن «سلیم» برای نجات برادرش می‌کند، فصلی دیگر از اوج درخشش؛ ذکاوت؛ هوش و درایت کارگردان این اثر را بازنمایی می‌کند.

درنهایت می‌توان اذعان داشت که «ننه زار» به کارگردانی شاهین سلطانی به‌عنوان نمایشی که آیینه به آیینه؛ دل به دل و گام‌به‌گام تکنیک‌های تئاتر مینی‌مال را با تمام قوانین و چهارچوب‌هایش پیشاروی مخاطب برمی‌گزیند؛ می‌تواند دست و سهمی بالا در برانگیختن حس زیبایی‌شناسانه داوران بیست‌وهشتمین جشنواره تئاتر منطقه‌ای خاوران و انتخاب این اثر برای گام گذاشتن به جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با خود به‌همراه داشته باشد.

فراتر و ورای این حضور در سایه برگزیدن نگاه اقتباسی از یکی از فولکلورهای منطقه جنوب کشورمان؛ همان اسطوره «زار» می‌توان این نمایش را در اجراهای جهانی و بین‌المللی نیز با تکنیک تئاتر مینی‌مال به‌عنوان یکی از تکنیک‌های روز تولیدات تئاتری و موردپسند مخاطبان جهانی؛ نمایش شاهین سلطانی و گروه قدرتمندش را در صحنه‌های مختلف سراسر جهان با همین درخشش به نظاره نشست.

*منتقد و روزنامه‌نگار